Моңголдорго каршы Кыргыз көтөрүлүшү — 1218 жылда, Моңгол империясынын Энесай өрөөнүнө жакын токой эли — Туматтар моңгол падышачылыгына каршы чыгып, Моңгол бийлиги көтөрүлүштү басканга кыргыздарга буйрук берип, бирок кыргыздар аларды баспай, өзүлөрү Курлундун башкаруучулугунда Моңгол империясына каршы көторүлүшөт.Туматтардын көтөрүлүшү (1217-1217) Кем-Кемжиуттагы кыргыздардын коңшусу болгон туматтар (байыркы «туба» аттуу түрк уруусунун урпактары, азыркы тувалыктардын бабаларынын бири) 1217-ж. моңголдорго каршы алгачкы ирет көтөрү-лүшкө чыгышкан. Булактар аларды «өзгөчө согушчан уруу» катары сыпаттайт. Тумат аскерлери ал түгүл өздөрүнө каршы Чыңгыз хан жиберген колбашчы Борагул-нойонду да жеңип, өлтүрүп коюшкан. Бирок бул көтөрүлүш басылып, бир топ тумат уруктары кырылган. Чыгыш Тувада (Баргужин-Токум деген жерде) байыр алган туматтардын бир бөлүгү барс жылы (1218-ж.) кайра баш көтөргөндө, Рашид ад-Дин жазгандай, моңголдор аларга жакын турган кыргыздарга бул козголоңду басуу сунушу менен кайрылган. Кыргыздар аскер бермек тургай өздөрү да моңголдорго каршы көтөрүлүшкө кошулуп кеткен. Саян-Алтайдагы түрктөрдүн бул ири көтөрүлүшүн басуу үчүн Чыңгыз хан бардык токой урууларын бийлеген улуу баласы Жучунун кол башчылыгында кошуун жөнөткөн. Оболу Буха-нойон баштаган алдыңкы кошуун Енисейдин Тувадагы башатына чейин кыргыздарды жиреп барып кайткан. Андан соң Жучу өзү кышка маал тоңо баштаган Селенга дарыясына келди. Хамдуллах Казвини (13-к.) Селенга дарыясында кыргыздардын бир бөлүгү жашарын эскергени маалым. Жучунун аскерлери Селенганы ээлеп, андан соң Енисей (Кем) дарыясынын өрөөнүнө жеткен. «Шэн-у цинь чжен лу» аттуу кытай булагында: «Ал (Жучу) Кем дарыясы аркылуу өттү жана аны бойлоп жүрүп отурду. Кыргыз ханханас (хапканас), телейану (теленгут), кэшидими (кыштым), хоин (хор), ирган деген урууларды каратып алды», – деп жазылат. Рашид ад-Дин да кыргыздар менен кошо кайрадан каратылган уруулардын ичинде теленгут, кыштым, урасут урууларын жана кыргыздардын «арка тарабындагы бир айлык жол узактыгындагы» башка урууларды эскерет. Курыкан өлкөсү да моңгол жортуулуна чейин кыргыздарга вассалдык абалда болгону маалым.

Скачки на жайлоо в 1959 году. Чуйская долина.

На снимке запечатлена чайхана в Доме дехканина. Фотография датируется 1928 годом, то есть сделана 95 лет назад. Как говорится в открытых источниках, Дом дехканина существовал с 1925 по 1956 годы. Основное назначение — осуществление задач культурного шефства города над деревней. В Д. д. имелись общежитие для крестьян, столовая, библиотека-читальня и зал, предназначенный для проведения лекций, докладов, вечеров, демонстрации кинофильмов. Находился по ул. Иваницына, 107. С 1956 года в здании находится гостиница «Ак-Сай» — филиал гостиницы «Кыргызстан».

Архивная служба при Министерстве цифрового развития поделилась фотографией из фондов Центрального государственного архива кинофотофонодокументов КР. На фотографии запечатлена женщина во время перевозки детей в специально приспособленных люльках на лошадях. Фотография датируется 1931 годом, то есть 92 года назад.

Муса Баетов (1902, азыркы Нарын облусу, Ак-Талаа району, Байгөнчөк кыштагы – 9. 5. 1949, Фрунзе) – ырчы, обончу, Кыргыз ССР эл артисти (1939). Нарын шаардык радиосунда (1931– 34), Кыргыз мамлекеттик филармониясында (1936–49) солист болуп иштеген. Тубаса мукам үнү менен жаштайынан элдик ырларды («Сары-Ой», «Жароокер», «Арпанын Ала-Тоосунан», «Ак Зыйнат») чебер аткарган. Муса Баетов жөнөкөй аткаруучудан профессионал опералык ырчыга чейин өсүп, «Манас» операсында Алмамбет менен Сыргактын, «Айчүрөктө» Күлчоронун партияларын ырдаган. Ал таланттуу обончу да болгон. Алгачкы обондору («Даанышман», «Ойгоном») элдик ырлардын духунда жаралса, кийинки чыгарган обондорунан («Эр Панфилов», «Майданга чыкты маршалдар», «Бакыт», «Туткун ыры» жана башкалар) анын чыгармачылыгына профессионал музыканын таасири тийгени байкалат. «Окудум борбор шаарынан», «Сагынам», «Кыздар ай», «Алма алам» деген ырлары өзгөчө көркөмдүк сапатка ээ. Баетов комузда, домбрада, гармондо эркин ойной билген, ырларын ошол аспаптардын коштоосу менен аткарган. Баетов «Сарт калмак», «Кургур ай», «Ох-хой», «Ак-Сайдын күйгөнү», Боогачынын «Үкөй», Эсенаалынын «Ой тобо», Токтогулдун «Кербезим», «Келгендеги кербезим», Атайдын «Ой булбул» жана башкалар. элдик жана автордук ырларды зор чеберчиликте аткарган. мененын аткаруусундагы элдик жана залкар обончулардын ырларын музыка изилдөөчүлөр А. Затаевич, В. Виноградов нотага түшүргөн. Музыка изилдөөчү Б. Алагушов мененын «Арпанын Ала-Тоосунан» (2002) аттуу обондуу ырларынын жыйнагын түзүп, жарыкка чыгарган. О. Азия жана Казакстан ырчыларынын конкурсунда Баетов биринчи байгени алган (1944). Муса Баетовдун ысмы Нарындагы маданият үйүнө, Бишкек шаарындагы көчөгө, Ак-Талаа районунун борборуна, туулган жериндеги мектепке берилген. Эмгек Кызыл Туу, «Ардак Белгиси» ордендери жана медалдар менен сыйланган. Өмүр баяны Муса Бает уулу 1902-жылы Кыргызстандагы Ак-Талаа өрөөнүндө туулган. 1916-жылкы үркүндө эл менен кошо Кашкарга чейин барып, ал жерде Жумабай деген байдын малын багып, 1917-жылы мекенине кайтып келген. 1931–1934-жж. Нарын шаардык радиосунда, 1936-жылдан Кыргыз мамлекеттик филармониясында, 1942-жылдан Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында солист болуп иштеп, «Сары-Ой», «Арпанын Ала-Тоосунан», «Жароокер», «Акзыйнат» ырларын аткарган. 1946–1947-жж. Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында иштеп, «Айчүрөктөгү» Сыргактын, «Манастан» Алмамбеттин ж.б. ролдорун аткарып, «Манас» операсында Алмамбет менен Сыргактын, «Айчүрөктө» Күлчоронун партияларын ырдаган. Ал «Даанышман», «Ойгоном», «Эр Панфилов», «Майданга чыкты маршалдар», «Туткун ыры» ж.б. обондорун жараткан. Ал комузда, домбурада, гармошкада жакшы ойноп, ырларын ошол аспаптардын коштоосу менен аткарган. Музоокенин «Муңдуу күү», «Керме тоо», «Сары өзөн», «Коңур жаз» жана элдик «Татты ботой Зулайка», «Муңдуу ботой», «Сердимак», «Эки ногойдун айрылышы» аттуу комуз күүлөрүн черткен. Кыргыздын музыкалык фольклорун жакшы билгендиктен, музыка жыйноочулар А. В. Затаевичке, В. С. Виноградовго элдик обондор жөнүндө маалымат берген. 1944-жылы Орто Азия жана Казакстан ырчыларынын сынагына катышып, баш байгеге ээ болгон. Ал 1939-жылы Москвада өткөн кыргыз адабияты менен искусствосунун он күндүгүндө ырдап, “Эмгек Кызыл Туу” ордени менен сыйланган. 1939-жылы Кыргыз искусствосунун жана адабиятынын Москва шаарында өткөн декадасында «Кыргыз Республикасынын эл артисти» деген наам берилген. 2002-жылы туулган күнүнүн 100 жылдыгына карата «Арпанын Ала-Тоосунан» (түзгөн Б. Алагушов) аттуу обондуу ырларынын жыйнагы жарык көргөн.

Уркуя Салиева (1911-жылы төрөлгөн, Беш-Буркан (азыркы Тактек) айылы, Ноокат району, Ош облусу - 4 февралда 1934-жылы каза болгон) - алгачкы кыргыз комсомол кызы, 1928 -жылы Мүркүт айыл кеңешинин төрайымы болуп шайланган. 1934-жылы Кыргыз АССР БАКнын мүчөсү. Уркуя Салиева Борбордук Азиянын мусулман аялдарынын теңдиги үчүн күрөшкөн. Совет бийлигин чыңдоого катышкан кыргыз кыз-келиндеринин алгачкысы. Ошол мезгилдеги совет бийлигинин идеологиясына ылайык эзүүчү таптарга каршы жана аялдарды азаттыкка чыгаруу үчүн күрөшүп, 1928-жылы. октябрда 1-Май айыл кеңешинин төрайымы болуп шайланган. 1932-жылы аймакта алгачкы «Кызыл-Аскер» колхозун уюштурган. Кыргыз АССР БАКтын мүчөсү (1934), 1-Май (Меркит- Мүркүт) айыл кеңешинин (1932-33), «Кызыл- Аскер» колхозунун раиси (1934). Каршылаштары тарабынан мыкаачылык менен өлтурүлгөн. Ал жөнүндө Н. Байтемиров «Тарых эстелиги» аттуу тарыхый-документалдуу романы жазып (1966), анын негизинде «Уркуя» аттуу көркөм фильм (1972) тартылган (режиссёру Т. Океев). Бишкек шаарындагы бир көчөгө ысмы ыйгарылган. Туулуп өскөн айлында эстелик тургузулган.

Айт уулу Түлкү баатыр болжол менен 1705-1710-жылдары туулган. Жаштайынан кыргыз-калмак согуштарына активдүү катышып, көрсөткөн эрдиктеринен улам элдик баатыр аталган. Мындан тышкары, жаш чагында чоң атасы Итэмген баатырдын жолун жолдоп, жолборс чаап, кыргыздын жолборс чапкан саналуу баатырларынын катарын толуктаган. Бийликти атасынан мурастап калып, узак жылдар бою Жумгалда саяк уруусунун башкы бийи болгон. Айтылуу Санчы сынчыга кыргыздан кыз сынатып, мыкты уулдарды төрөп бере турган 13-14 жаштардагы кызды алган. Сынчы Түлкү баатырга баатыр уулдарды төрөп бере турган кызды көптөгөн аймактардан издеп жүрүп, акыры Тогуз-Тородон тапкан. Ал Түлкү баатырга кызды мындайча сынап берген: “Баатыр, Кудай берет деген ушул. Издегеним табылды. Бул кызды: “ ургаачынын өөк сырттаны, бөрү жатын, алтын согончок”- деп айтабыз. Байкасаң жатканында эки колу тизелеринен билегине чейин ашып калат. Бул тирикарак кызды аялдыкка алсаң, андан: эч нерседен коркпогон , элеңдеп жортпогон, көзү чаар, өңү заар көк жал туулат. Ач арстан, баш койкоӊ туулат. Кийинки туулган экөөнүн тукуму, мурунку экөөнүн тукумуна букара болот. Жергеси көбөйүп бир өзөнгө ээ болот”. Сынчынын бул айткандары жаздым кеткен эмес. Ал кыз Түлкү баатырга: Качыке, Кедей Ажыбек, Шайыбек деген төрт уул төрөп берген. Качыке атактуу баатыр болуп, калмактарды кыргыз жеринен сүргөн акыркы баатырлардын бири катары тарыхта калды. Кедей да өз заманында элге алынган инсан болгон. Анын бий болгондугу да айтылат. Качыкенин 13 уулу болуп, алардын ичинен өзүн тартып баатыр болуп чыкканы Эраалы. Ал эми кадимки Жаркымбай уулу Байзак баатыр Качыке баатырдын бир тууганы Кедейдин чөбөрөсү болот. Түлкүнүн экинчи аялынан: Карагул, Көккөз. Ошону менен Түлкүнүн 6 баласынан тарагандар бүгүнкү күндө абдан көп. 1758-жылы түндүк кыргыздарынын башкы бийи –Үчөкө уулу Маматкул сарбагыштардан Черикчи Темир уулун, саяктардан Түлкү баатырды, Шербек Жакшыбай уулун, солтодон Нышаа Кудайменде уулун, кытай уруусунан Каработо бийдин тууганы, Майтыктын уулу Шүкүрдү ж.б. Пекинге, Цин империясына, ошол кездеги император Цянь-Лунга элчиликке жөнөткөн. Кыргыз элчилери императорго жолугушуп, Кытайдын согуштук өнөрү менен таанышып, кызматташуу, чек араны тактоо тууралуу кеп кылышкан. Кыргыз-кытайдын алгачкы саясий дипломатиялык мамилесин түптөөгө катышкандыгы үчүн Кытай бийлиги Түлкү бийге ж.б. дагы 3-даражадагы чиндик белги ыйгарган. Түлкү баатырдын өлгөн жылы так эмес. Даӊазалуу баатырдын болжол менен 1760-жылдардын баш жагында, дагы бир маалыматта 1770-жылдардын тегерегинде дүйнө салгандыгы айтылат. Анын сөөгү Жумгалдын Байзак айлына жакын жерге коюлуп, күмбөзү (сырттан усталар келип салышкандыгы айтылат) ал мезгилден бери эки жарым кылымдын тегерегинде мезгил өтсө да, бүгүнкү күндө да белгилүү болуп сакталып келатат.

Не случайно в академических кругах часто произносится изречение, что «талантливый человек талантлив во всём», которое высвечивает одарённую личность, умеющую сочетать своё основное занятие в различных видах деятельности, при этом успешно подтверждающую свою эффективность в других профессиях и ремёслах. Воистину фразу, сказанную выше, следует отнести к личности Чингиза Торокуловича Айтматова, несомненно пополнившего список литераторов разных времён и эпох, ярко проявивших себя на дипломатическом поприще – это Петрарка, Шатобриан, Вашингтон Ирвинг, Пабло Неруда, Александр Грибоедов, Федор Тютчев, Денис Фонвизин, Алексей Толстой и т.д. В этом смысле необходимо выделить один важный аспект. Как правило, портреты многих мировых писателей превращаются в просветительско-официозные иконы, статично висящие в кабинетах литературы в школах, университетах, академиях. Однако, если государственная власть доверяет им нести бремя конкретного дела в виде дипломатической службы, то иконный облик признанных литераторов тут же снимается, и перед нами появляются совершенно живые люди, обретающие наибольшую ценность не только с точки зрения их полезности для общества и государства, но и с позиции обретения ими другого имиджа, наглядно демонстрирующего истинный талант в совершенно новом обличии. В этом смысле дипломатическую деятельность Чингиза Айтматова условно можно поделить на два этапа, имеющую свою специфическую айтматовскую природу, которую следует поделить на официальную и неофициальную. Может это покажется неожиданным для многих, но дипломатическая миссия кыргызского писателя началась ещё до назначения его Чрезвычайным и Полномочным Послом СССР в Люксембурге. Как известно, в 1986 году он инициировал проведение в Кыргызстане масштабного «Иссык-Кульского форума», собрав на родине предков ярких интеллектуалов Запада и Востока – учёных, писателей, художников, актёров, общественных деятелей, начиная от Нобелевских лауреатов до Генерального секретаря ЮНЕСКО. Тогда «в одну лодку» сели люди из разных континентов и стран, из разных этнических и расовых групп для обсуждения проблем безопасности человечества и завтрашнего дня цивилизованного мира. В частности, в вопросе преодоления «холодной войны» между СССР и западным миром «1-й Иссык-Кульский форум» стал важным звеном с точки зрения вклада на безопасность мира и формирования нового мышления. В итоге именно это событие открыло в Айтматове-писателе – Айтматова-дипломата, ставшего фактически «неофициальным послом» мира на планете. В этом плане первый этап Айтматова, как дипломата, начинается с первых октябрьских дней 1986 года. Безусловно, второй этап тоже отличается своей функциональной особенностью. Ибо с 1990 года по 1992 гг., но уже в качестве официального лица, он назначается Чрезвычайным и Полномочным Послом СССР в Люксембурге, а затем России (с 1992 по 1994 гг.), а с 1994 по 2006 гг. – Послом Кыргызской Республики в странах Бенилюкс и Франции, а также постоянным представителем своей страны при НАТО и ЮНЕСКО. Если собрать различные публицистические и исследовательские источники в один клубок, то можно заметить одну закономерность: дипломатическое сообщество одним из достоинств Ч. Айтматова считало его главное качество – постоянную готовность максимально помочь стране, которой он служит, наряду с признанием великодушия, скромности, масштабных знаний, ответственности писателя, что в принципе должно быть присуще истинному государственному деятелю. Разумеется, мировой авторитет Чингиза Торокуловича сказывался на особенном его восприятии со стороны лидеров тех стран, где он представительствовал. В частности, в архивах можно встретить любопытный эпизод. Во время вручения верительных грамот Король Бельгии принял Посла Кыргызской Республики последним, чтобы после церемонии получить возможность побеседовать с ним без ограничения во времени. Существует и другая закономерность. Когда правительственные, парламентские, дипломатические и другие делегации Кыргызстана направлялись в западную часть Европы в рамках официальных и рабочих визитов, то само присутствие Чингиза Айтматова на форумах, саммитах, собраниях и заседаниях заметно облегчало работу кыргызстанцев в решении вопросов сотрудничества, где главным мотором и генератором переговорного процесса был всё тот же кыргызский классик. Ибо огромное влияние писателя заключалось в том, что многие проблемные стороны переговорного процесса обретали мягкую форму – они рассматривались без особой бюрократии и более оперативно. Но у Айтматова-дипломата была ещё одна мечта, которая исходила из его профессии (писатель по профессии зоотехник). Он на протяжении многих лет хотел осуществить проект о развитии коневодства в Кыргызстане и наладить его экспорт, контактируя с европейскими бизнесменами в целях привлечения прямых инвестиций. Более того, его стараниями Иссык-Кульская область (как бренд) получила сертификат Европейского союза на экспорт в животноводческой сфере. Но политическая ситуация в Кыргызстане изменилась, и проект не воплотился в жизнь… Ч.Айтматов говорил: «человек не умирает до тех пор, пока живут знавшие его люди». Эти слова наиболее точно подходят к самой сущности натуры писателя. Мы живы, следовательно, будет жить и Ч.Айтматов. Верим, что навсегда.

Жанкороз Бердикожо уулу (1830, Кетментөбө өрөөнү–1910, Бешташ өрөөнү) – коомдук ишмер. Саруу уруусунан чыккан, акылмандыгы менен элге кеңири таанымал инсан. Бардар үй-бүлөдө туулган. Молдодон окуп, сабатын ачкан. Ал акыйкатчылдыгынан, даанышмандыгынан улам ири талаш-тартыш маселелерди чечүүгө чакырылып турган. Өзгөчө бугу, сарыбагыш, солто урууларынын ортосундагы чыр-чатактарды жөнгө салууга кошкон салымы чоң. 1870-жылдардан баштап Россиядан көчүп келе баштаган орус, немис калктары менен жергиликтүү элдин ортосунда ынтымак орнотууга көп күч жумшаган, келгиндер арасында кадыр-баркка ээ болгон. Түркстан генерал-губернатору Кауфман 19-кылымдын акырында Бишкекте жана Токмокто өткөн кээ бир курултайларды Жанкорозго башкарткан. Ал Олуяата уездинин башчысы В. А. Каллаурга жолугуп, ага Талас жергесиндеги байыркы эстеликтер жөүнүндө кызыктуу маалыматтарды айтып, ал бай эстеликтер келгиндер тарабынан талкаланып жаткандыгын билдирген. Ушундан кийин Ташкенден экспедиция келип, Жанкороздун коштоосунда Таластагы археол. эстеликтер м-н таанышкан. Ал бул экспедицияга Айыртамойдо ташка чегилген байыркы жазууну таап берген. Бул байыркы түрк (руна) жазуусу кыргыз тарыхында эң баалуу ачылыш болгон. Жанкороздун дагы бир зор эмгеги – аш-тойлордо байгеге адам саюу, кул, күң кылып барымтага киши берүү сыяктуу салттардын жоюлушуна жетишкен. 1870-ж. Мекеге барып, ажы болуп кайткан. Жанкороз сексен жаш курагында Бешташ өрөөнүнүн оозундагы Бүлкүлдөктүн сазы деген жерде дүйнөдөн кайткан.

2023-жылдын 15-ноябрында белгилүү коомдук жана саясий ишмер Топчубек Тургуналиев 82 жашында дүйнөдөн кайтты. Философия илимдеринин кандидаты, илимпоз Топчубек Тургуналиев 1990-жылдардын башында демократиялык процесстердин жанданышы менен жарандык позицияларын ачык билдирип, Кыргызстан коомуна кеңири таанылган. 1990–1991-жылдары Кыргызстан демократиялык кыймылынын теңтөрагасы болуп иштеген. 1991-жылы "Эркин Кыргызстан" демократиялык партиясын түзгөн. 1990–1993-жылдардагы саясий процесстердин, 2005-жылдагы жана 2010-жылдагы элдик революциялардын лидерлеринин катарында турган. Топчубек Турганалиев Кыргыз Республикасынын Аксы районундагы Мечит-Сай айылында 1941-жылдын 5-июлунда жарык дүйнөгө келген. 1965-жылы Москва Мамлекеттик маданият институтун бүтүргөн. 1975-жылы Москвадагы СССР Коомдук илимдер академиясынын аспирантурасын аяктап, философия илимдеринин кандидаты илимий даражасына ээ болгон. Эмгек жолун Солнечногорск шаарында мугалим катары иштөө менен баштаган. 1964–1991-жылдары Фрунзедеги В.В. Маяковский атындагы Кыргыз кыз-келиндер педагогикалык институтунда жана СССРдин 50 жылдыгы атындагы Кыргыз мамлекттик университетинде мугалим болуп иштеген. 1966–1972-жылдары М. Абдраев атындагы атайын музыкалык орто мектептин жетекчиси катары эмгектенген. 1969–1972-жылдары Кыргызстан Коммунистик партиясынын Борбордук Комитетинин сектор башчысы кызматын аркалаган. 1994-жылы Бишкек гуманитардык университетинин ректору кызматына дайындалган. 2010–2011-жылдары Кыргыз Республикасынын Убактылуу Өкмөтүнүн мүчөсү, 2012-жылдан баштап И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин алдындагы Манас таануу институтунун жетекчиси, 2019-жылдан баштап 2021-жылга чейин “Манас” жана Чыңгыз Айтматов улуттук академиясынын демилгечиси жана президенти кызматтарын аркалаган. Т. Тургуналиевдин эмгеги эл аралык уюмдар жана мамлекет тарабынан жогору бааланып, 2001-жылы Эл аралык укуктук уюмдар тарабынан “Адам укуктарын коргоочу” наамы ыйгарылган. 2011-жылы Кыргыз Республикасынын мамлекеттик жогорку сыйлыгы I даражадагы “Манас” ордени менен сыйланган. Т.Тургуналиев илимпоз катары алтымышка жакын илимий жана публицистикалык эмгектерди жарыкка чыгарган. Топчубек Тургуналиев кыргыз коомчулугунда өзгөчө орду бар, коомдук-саясий ишмер, окутуучу, илимпоз катары маданиятка, тарыхка, билим берүүгө зор эмгек сиңирип кетти. Эгемендүү Кыргызстандын калыптанышына зор салым кошкон коомдук жана саясий ишмер жана улуу инсаныбыз Топчубек Тургуналиевдин жаркын элеси эч качан эсибизден чыкпайт. Маркумдун үй-бүлөсүнө жана жакын туугандарына терең кайгыруу менен көңүл айтып, аза кайгысын тең бөлүшөбүз.